Żyj tak, aby twoim znajomym zrobiło się nudno, kiedy umrzesz*

„Ze względów oszczędnościowych polecam zgasić światłość wiekuistą”. To nie żart, serwetka z tym cytatem została znaleziona w kieszeni Tuwima po jego śmierci 27.12.1953. Dokładnie 70 lat temu.

Fot. Julian Tuwim z psem Dżonciem, 1930, EAST NEWS, Muzeum Literatury

To raczej zbieg okoliczności niż jasnowidztwo, gdyż Tuwim wyczekiwał roku 1954 i spodziewał się, że będzie to dla niego dobry czas. Rok 1953 kończył się smutno – 6 grudnia zmarł Gałczyński, poeta, z którym Tuwim się przyjaźnił i którego bardzo cenił, wybaczając mu wszystko: alkoholizm, przez który nieraz musiał go wyciągać z tarapatów i antyżydowskie ataki w endeckich gazetach. Dla Tuwima wartościowa poezja była najważniejsza, a talent Gałczyńskiego cenił ponad wszystkie spory, dlatego przedwczesna śmierć młodszego poety tak bardzo go przybiła. A jeśli chodzi o karteczkę z cytatem – Tuwim notował nowe pomysły na wiersze na tym, co miał akurat pod ręką. Takie notatki nazywał „rodnikami” – później rozwijał je i tworzył na ich podstawie wiersze.

Julian Tuwim (ur. 13.09.1894 - zm. 27.12.1953) był i jest jedną z najważniejszych postaci polskiej literatury i kultury. Wpływa na nas do dziś i jest obecny w naszym życiu, chociaż często nie jesteśmy tego nawet świadomi. Wychowaliśmy się na jego genialnych wierszach dla dzieci (nadal potrafię wyrecytować większość z nich). Szlagiery, do których napisał teksty, jak „Miłość ci wszystko wybaczy”, są ciągle na nowo interpretowane, podobnie jak ballady czy utwory poezji śpiewanej oparte na jego wierszach (np. „Wspomnienie” Niemena czy „Tomaszów” Ewy Demarczyk), więcej, po jego teksty sięgali też artyści punkowi czy hiphopowi. Cytujemy go czasem zupełnie nieświadomie, wiedzieliście, że z jego „Modlitwy” z „Kwiatów polskich” wzięła się nazwa partii Prawo i Sprawiedliwość? To zabawne, bo Tuwim był uwikłany w politykę całe życie ze względu na zawirowania polityczne czasów, w jakich żył i polityka nie opuszcza go nawet 70 lat po śmierci. Tę samą „Modlitwę” przeczytała u kogoś poetka Krystyna Żywulska, nie wiedząc kto jest autorem, lecz rozpoznając w stylu poetyckim Tuwima. Gdy trafiła do Auschwitz, razem z innymi więźniarkami recytowała ten tekst, aby podnieść je na duchu w strasznej obozowej rzeczywistości. Urodzony w Łodzi Tuwim miał żydowskie korzenie, ale pisał po polsku i czuł się Polakiem. Do swojego pochodzenia odwoływał się dopiero po odkryciu horroru Holokaustu. Całe życie mierzył się z antysemityzmem i cierpiał, nie będąc dla Polaków wystarczająco polski, a dla Żydów wystarczająco żydowski.

Tuwima nazywano geniuszem, porównywano z Mickiewiczem i Słowackim. Miał niesamowity słuch językowy, dlatego jego wiersze tak dobrze się czyta i śpiewa. Razem z pozostałymi Skamandrytami zmienił oblicze polskiej poezji, wprowadzając do niej zupełnie nieliryczną tematykę. Nie bał się przeklinać nawet w poezji, miał ostry dowcip i doskonale potrafił ripostować swoich krytyków. Trafnie podsumowywał zepsucie sanacyjnych polityków, m in. w poemacie "Bal w operze", nienawidził endeków, którzy w obrzydliwy sposób atakowali go za żydowskie pochodzenie. Faszystowskie antysemickie ataki doprowadziły go do nerwicy lękowej i agorafobii, gdyż był bardzo wrażliwy i delikatnego zdrowia. Gdy po wojnie wrócił do Polski z USA był całkiem siwy, pomarszczony, wychudzony. Wyglądał jak starzec, choć ledwie skończył pięćdziesiąt lat. Nie wszyscy wiedzą może o jego myszce - bardzo dużym znamieniu na lewym policzku. Tuwim wstydził się tej myszki od dziecka, głównie za sprawą jego matki, która dopatrywała się w znamieniu złych mocy i na różne sposoby próbowała je usunąć, korzystając z porad szeptuch i znachorek. Tuwim całe życie ustawiał się do zdjęć prawym profilem, dlatego znamię widać tylko na fotografiach, na których stoi en face. Niepotrzebnie wstydził się swej twarzy, gdyż był bardzo przystojny, a znamię nie przeszkadzało mu w podbojach miłosnych. Wręcz przeciwnie - zdobył miłość swojego życia, piękną Stefanię Marchew, którą kochał ponad czterdzieści lat (poznali się w 1911 roku, a pobrali w 1919), zaś za młodu miał powodzenie u warszawskich podlotków, konkurując o ich względy z równie przystojnym Wierzyńskim. Najwidoczniej w tamtych czasach poeci byli nie tylko literatami, ale też celebrytami.

Miał doskonałe poczucie humoru, tworzył teksty dla kabaretów, razem ze swoim najlepszym przyjacielem Antonim Słonimskim pisał teksty satyryczne zebrane w książce „W oparach absurdu”, zresztą obaj poeci całe życie porozumiewali się za pomocą swojego specyficznego poczucia humoru. Był szperaczem i zbieraczem książek na najdziwniejsze tematy, jak szczury, historia pijaństwa czy czary. Fascynował go język, kolekcjonował słowa z różnych języków, badał ich pochodzenie, w poezji, ale też w życiu codziennym i listach był śmiałym słowotwórcą. Z Nowego Jorku pisał do przyjaciela, że nie ma nic do roboty i „szlafroczeje”, bawił się językiem polskim cały czas, bo znał go doskonale, podobnie jak jego historię. Planował niezliczone słowniki i antologie, z których zrealizował niewiele, m. in. "Pegaz dęba" - kolekcję dziwnych zjawisk językowych. I za to oblicze świra językowego chyba lubię go najbardziej. Cenię go także jako tłumacza, głównie z rosyjskiego, ale też francuskiego, niemieckiego czy łaciny.

Julian i Stefania Tuwimowie w Gdyni, po powrocie do Polski, 1946, fot. Muzeum Literatury

Po wojnie krytykowano go za miłość do komunizmu i podlizywanie się władzom Polski Ludowej. Odwrócili się od niego starzy przyjaciele, jak Lechoń czy Wierzyński. Tylko że im, emigrantom w USA, łatwo było krytykować funkcjonowanie w polskiej powojennej rzeczywistości, o której nie mieli pojęcia. Tuwim nie umiał żyć poza Polską, chciał w niej mieszkać za wszelką cenę. We wrześniu 1939 wiedział, że musi uciekać, bo inaczej po prostu zginie z rąk nazistów. W Warszawie została waliza z rękopisami, która nie zmieściła się do samochodu. Miała przetrwać wojnę ukryta w piwnicy kamienicy na Złotej. Zostawił mieszkanie pełne starannie kolekcjonowanych książek, a ukochanego psa Dżońcia oddał pod opiekę przyjaciela. Razem z żoną wyjechał przez Rumunię do Paryża, a po zajęciu Francji przez Niemców – do Lizbony. Wiedział, że aby przeżyć, musi uciekać z Europy. Najpierw popłynęli do Rio de Janeiro, a stamtąd po roku przenieśli się do Nowego Jorku. Wrócili, gdy tylko się dało po zakończeniu wojny. Podobno meble i książki z ich mieszkania posłużyły do zrobienia barykady w trakcie Powstania, a z zawartości walizki z manuskryptami ocalało bardzo niewiele. Mimo to, po powrocie do Warszawy Tuwim uparcie wypatrywał w ruinach miasta oznak powracającego życia, a nawet dostrzegał jego piękno. Swoje wpływy u partyjnych dygnitarzy wykorzystywał, jak mógł, nie tylko dla własnej wygody, ale też, aby pomagać innym: prosił Bieruta o ułaskawienie skazanych na śmierć, starał się o fundusze dla artystów, organizował im mieszkania, jak Staffowi, ukochanemu poecie, który po wojnie cierpiał biedę. Fascynowała go kultura Romów, zatem zaopiekował się cygańską poetką Papuszą. W 1947 roku Tuwimowie adoptowali kilkuletnią Ewę, sierotę, której rodzice zginęli w trakcie wojny. Zresztą komunistyczne władze również go krytykowały, gdy nieco wychylał się poza socrealistyczne normy ideologiczne, a w latach pięćdziesiątych znów mierzył się z antysemickimi atakami. Zmarł w Zakopanem z powodu wylewu krwi do mózgu. Nie potrafię oceniać go za poglądy polityczne, dla mnie był do końca dobrym człowiekiem, niesamowicie wrażliwym i nieprzeciętnie inteligentnym. Wierzył, że tylko komunizm może przeciwstawić się faszyzmowi. Albo wierzył tak przez chwilę, zaślepiony marksistowskimi ideami, a później już nie chciał się przyznać, że popełnił błąd. Wątpię, żeby człowiek o tak przenikliwym umyśle nie rozumiał tego, co się działo w czasach stalinizmu, zwłaszcza że Stalina krytykował już w latach trzydziestych i był przerażony terrorem panującym w ZSRR. Nawet Lechoń, tak mocno go krytykujący za bicie pokłonów przez władzami Polski Ludowej, wybaczył mu to po śmierci, stawiając na pierwszym miejscu geniusz literacki Tuwima. Bo to właśnie jego wiersze i wszelkie inne teksty zostaną jego wizytówką na zawsze.

*tytuł artykułu to cytat z samego Tuwima

W archiwach polskiego radia zachowały się też nagrania głosu poety. Pod poniższym linkiem można usłyszeć, jak Tuwim czyta „Kwiaty polskie”

https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=2iiQCEym-E0

Korzystałam z książek:

Mariusz Urbanek „Wylękniony bluźnierca”

Andrzej Zawada „Dwudziestolecie literackie”

Piotr Matywiecki „Twarz Tuwima”

Julian Tuwim: Wiersze wybrane, seria Biblioteka Narodowa, opr. Michał Głowiński